Owińska

Owińska – wieś jest malowniczo usytuowana nad brzegiem Warty, około 8 km na północ od granic Poznania. Mieszka tu niewiele ponad 2 tys osób, a atrakcji turystycznych mogą jej zazdrościć bardziej rozbudowane ośrodki.

Pierwsza wzmianka o Owińskach w źródłach pisanych pochodzi już z 1249r. z dokumentu sygnowanego przez Przemysła I (jest po łacinie i wymienia nazwę Ovensko).  Miejscowość od założenia w połowie XIII wieku do kasaty zakonu w 1797r. była własnością klasztoru cysterek, a później rodziny von Treskow.

Po II rozbiorze Polski w 1793r. Owińska znalazły się pod panowaniem Prus. Nastąpiło odebranie własności ziem klasztorowi i sprzedanie ich w 1797r. berlińskiemu bankierowi Zygmuntowi Ottonowi von Treskow. Okoliczne tereny pozostały własnością rodziny von Treskow do zakończenia II wojny światowej w 1945r. Zakonnice przebywały w klasztorze do 1835, kiedy nastąpiła ostateczna kasata klasztoru (po ówczesnym przesiedleniu pozostałych zakonnic do innych miejscowości). W 1838r. w budynkach poklasztornych otwarto zakład dla psychicznie chorych, który w latach 1870-73 powiększono o zespół zabudowań w innej części Owińsk. W 1939r. hitlerowcy w ramach akcji T4 zamordowali wszystkich pacjentów szpitala (część w lasach na północ od Obornik, część zagazowano w Forcie VII). W Owińskach działał obóz koncentracyjny będący filią obozu Groß-Rosen. W budynkach po byłym ośrodku wychowawczym, a jeszcze wcześniej po nowym ośrodku eutanazji dla dorosłych przy ul. Kolejowej, mieściła się szkoła SS im. Adolfa Hitlera. Pomieszczenia przyklasztorne zajął natomiast Wehrmacht. Sam kościół był natomiast magazynem. W lasach mieścił się poligon dla niemieckich żołnierzy i tak zwany panzergrab, czyli rów przeciwczołgowy. Pozostałości po transzejach i sam rów widoczne są do dziś.

Po wojnie w budynkach poklasztornych, od 1946 roku, otwarto Zakład Wychowawczy, przeniesiony w 1952 r. na ul. Kolejową do zabudowań dawnego szpitala psychiatrycznego. W miejsce Zakładu Wychowawczego w budynkach poklasztornych umieszczono ośrodek dla dzieci niewidomych, przeniesiony z zabudowań przy ul. Kolejowej, przekształcony później w Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych.

W XIX w. w Owińskach funkcjonowała cegielnia, która zaopatrywała Twierdzę Poznań oraz inne obiekty w materiały budowlane.

Przez Owińska przebiega Wielkopolska Droga św. Jakuba odcinek szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii.

Kiedyś Owińska były połączone przeprawą promową na rzece Warcie z Radojewem. Została ona zerwana w styczniu 1945 r. w czasie ucieczki Niemców przed Sowietami. Od kilku lat planowana jest jej odbudowa w tym miejscu.

Nasze rozpoznawanie terenu rozpoczęliśmy od pałacu, który choć nieco podupadły, pięknie prezentuje się z głównej szosy prowadzącej z Poznania. Ciekawie wygląda czterospadowy dach kryty czerwoną dachówką z interesującymi oknami powiekowymi. Ciekawie wyglądają też malowidła w oknach, które zostały tam na razie wstawiona zamiast szyby.

Pałac został zbudowany w latach 1804-06 przez Zygmunta Ottona von Treskow jako rezydencja rodowa. Zaprojektowany został przez architektów berlińskich Karola Fryderyka Schinkla i Franciszka Catela. Do 1945r. stanowił własność rodziny von Treskow. W czasie wojny w piwnicach tego pałacu urządzono katownie. Po II wojnie światowej przejęty został przez Skarb Państwa. Mieściła się w nim szkoła podstawowa (do roku 1993) i przedszkole (do roku 1998).

W latach 1997-2004 pałac był własnością prywatną. Właściciel nie wywiązał się ze swego obowiązku ochrony zabytku i pałac został zdewastowany. Rozgrabiono to, co pozostało w pałacu po wyprowadzeniu stąd szkoły podstawowej i przedszkola, co dało się wynieść i sprzedać na złom bądź zużyć na opał. Od 2004r. właścicielem pałacu została ponownie Gmina Czerwonak. Po zmianie właściciela wokół pałacu rozpoczęły się prace porządkowe. Wiele jeszcze potrzeba pracy i środków by pałac powrócił do dawnej świetności.

Dach czterospadowy, kryty dachówką, z okienkami powiekowymi. Pałac otacza 5-cio hektarowy park krajobrazowy, założony w pocz. XIX w., według projektu Piotra Józefa Lenne z Berlina. W parku można zobaczyć wiele okazów starych drzew. Na podjazd przed pałacem prowadzą dwie ciekawe bramy – kordegardy.

Jak wskazuje powyżej opisana historia, dzieje Owińsk (a przynajmniej ich początki) są nierozerwalnie związane z klasztorem cystersów.

Klasztor został ufundowany w latach 1242–1252 przez księcia Przemysła I oraz jego brata księcia Bolesława Pobożnego dla sióstr pochodzących z Trzebnicy. Zgodnie z przyjętą przez cystersów zasadą, klasztor zbudowany był nad rzeką przy ważnym szlaku komunikacyjnym (droga z Poznania na Rogoźno, Wągrowiec i dalej Bydgoszcz). Pierwotny kościół i klasztor zbudowane były w stylu gotyckim, ale ich wielkość i rozplanowanie nie są znane. Zabudowania były usytuowane na prawym brzegu Warty i przy Owińskiej Strudze. Z zachowanych zapisków wiadomo, że kościół był jednonawowy i ciemny.
W ciągu wieków dzięki licznym darowiznom majątek klasztorny bardzo się powiększył i obejmował wiele okolicznych wsi. Na terenie klasztoru siostry prowadziły szkołę żeńską.

Obecnie barokowy zespoł pocysterski składa się z: kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela (wybudowany w latach 1720-28 według projektu Pompeo Ferrariego) klasztoru (wybudowany wg projektu Jana Catenazziego w 1700 r. i odbudowany po pożarze w 1720 r. przez Pompeo Ferrariego) oraz plebanii klasztornej.

W 1806r. klasztor odwiedził i zwiedzał Napoleon Bonaparte. Cesarz przebywał w tym czasie w Poznaniu i robił konne wycieczki po okolicy. 13 grudnia w towarzystwie Dezyderego Chłapowskiego przejechał przez Naramowice oraz Radojewo i korzystając z przeprawy promowej dotarł do Owińsk.

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela zbudowany jest na planie czworoboku, zbliżonego kształtem do kwadratu. Przykrywa go centralnie położona ośmioboczna, eliptyczna kopuła oraz dach wielospadowy. Kościół jest orientowany – tzn. zbudowany wzdłuż osi wschód – zachód. Do budynku kościoła przylega czworoboczna wieża – dzwonnica o trzech kondygnacjach, nakryta baniastym hełmem.

Elewacja fasady głównej, mimo XIX wiecznej rozbudowy, zachowała jeszcze ślady założeń architektonicznych Jana Catenaziego i Pompeo Ferariego, z początku XVIII wieku.

Zwiedzając kościół warto zwrócić uwagę na kilka pięknych elementów:

– ołtarz główny zaprojektowany przez Pompeo Ferariego; dekoracja ołtarza wykonana jest z drewna i przedstawia scenę wniebowzięcia Maryi; postać Maryi przedstawiona jest zgodnie z wizją św. Jana z Księgi Apokalipsy: “Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu” (Ap 12,1); wokół postaci Maryi – rzeźby aniołów różnej wielkości; nad arkadowym zwieńczeniem symbolizującym sklepienie niebieskie oddzielające niebo od ziemi – Oko Opatrzności Bożej; po bokach ołtarza, nad bramkami stoją rzeźby: z lewej patrona kościoła – św. Jana Chrzciciela, z prawej – św. Wawrzyńca diakona, trzymającego palmę – symbol męczeństwa i kratę, na której był smażony; poniżej stołu ołtarzowego haftowane antepedium z II poł. XVIII w., ze sceną z Apokalipsy św. Jana: “Ujrzałem w niebie tron i kogoś, kto siedział na tronie”

– stiukowa, marmoryzowana (tzn. imitująca marmur) ambona; prowadzące do niej schody ukryte są w filarze; nad amboną znajduje się baldachim – od spodu widać gołębicę – symbol Ducha Świętego, na szczycie postać św. Jana Nepomucena – męczennika tajemnicy spowiedzi, ale także patrona mostów i orędownika w czasie powodzi

– ołtarz boczny po prawej stronie; od 1965r. znajduje się tutaj figura Matki Bożej Fatimskiej (przedtem był tu obraz św. Benedykta, a – gdy zaginął w czasie okupacji – po wojnie umieszczono tutaj obraz św. Teresy z Lisieux); po bokach znajdują się rzeźby przedstawiające cysterskich świętych: Stefana Hardinga i Roberta z Molesme. Ten ostatni w 1098 r założył pierwszy klasztor cysterski w Citeaux, w Burgundii

– ołtarz boczny po lewej stronie przedstawia wizję św. Bernarda z Clairvaux; w zwieńczeniu ołtarza w owalu obraz św. Teresy z Avila

– wizerunek Trójcy Świętej w latarni nad sklepieniem głównym

– eliptyczne, kopulaste malowidła na sklepieniach: nad organami Matka Boża okrywająca swoim płaszczem zakon cysterski – zakonników i zakonnice (a łaciński napis głosi: „Ja, ten zakon, aż do końca wieków będę osłaniać i bronić”), z boku za zakonnikami widać autoportret Adama Swacha; na wrożniku od strony nawy, po lewej, pierwsza ksieni Owińska – Jadwiga, po prawej stronie – św. Ida z Levis adorująca Dzięcię Jezus; łacińskie napisy pod malowidłami wyjaśniają ich znaczenie – pierwszy jest legendą, mówiącą o powstaniem klasztoru: „Błogosławiona Jadwiga Ermensindis hrabina (Comitissa), Pani tego miejsca, siedząc na zielonej trawie niedaleko potoku (Owińskiej Strugi) podczas lekkiego snu zobaczyła Królową Aniołów pasącą w tym miejscu baranki pokryte mieszanym runem śnieżnobiałym i czarnym. Cudowne widzenie przedstawiła do wytłumaczenia pustelnikowi (Anachorete), który polecił aby w tym miejscu został wybudowany klasztor Dziewic Cysterek (Parthenonem Cisterciensibus Virginibus).” U początku klasztoru stoją trzy Jadwigi: św. Jadwiga księżna śląska, Jadwiga księżna wielkopolska, matka Przemysła I i Bolesława Pobożnego, właścicielka Owińsk i pierwsza ksieni owińska Jadwiga. To sprawia, że nie wiadomo dokładnie o której Jadwidze mówi napis – może po trosze o każdej. Drugi napis wyjaśnia, że św. Ida z Levis była tak mistycznie zjednoczona z Dzieciątkiem Jezus, że Ono zawsze spoczywało na jej łonie. A gdy, modląc się w chórze, wstawała by śpiewać, to Dzieciątko wieszało się jej na szyi

– malowidło na sklepieniu południowym przedstawia sceny z życia św. Jadwigi Śląskiej – żony księcia Henryka Brodatego, matki siedmiorga dzieci, opiekunki ubogich, fundatorki klasztoru sióstr cysterek w Trzebnicy. Jej syn – Henryk Pobożny – poległ w bitwie pod Legnicą (1241).Po jego śmierci zamieszkała w klasztorze w Trzebnicy, gdzie jej córka Gertruda była opatką. Tam zmarła 15 października 1243 r. Jej liturgiczne wspomnienie obchodzone jest w dniu następnym
– malowidło na sklepieniu północnym przedstawia sceny z życia św. Ludgardy z Tongern – urodziła się w 1182r., wcześnie umieszczono ją u benedyktynek, około 1200r. złożyła u nich profesję zakonną, a pięć lat później była już przeoryszą, później przeniosła się do cysterek w brabanckim Aywieres; zasłynęła tam z daru uzdrawiania chorych i nawracania zatwardziałych grzeszników – obdarowana łaskami mistycznymi, stała się przede wszystkim prekursorką nabożeństwa do Najświętszego Serca Jezusowego; zmarła 16 czerwca 1246r., jest jedną z głównych patronek Belgii

– stalle z XVIII w., warto zwrócić uwagę na postacie apostołów i świętych umieszczone w zapleckach

Na tyłach klasztoru w Owińskach powstał pierwszy w Polsce i w Europie Park Orientacji Przestrzennej i Ogród Zabaw dla niewidomych. Jest on usytuowany w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla dzieci niewidomych. Park pomaga niewidomym i niedowidzącym dzieciom przystosować się do poruszania się samodzielnie w mieście. Na około 3ha powierzchni odtworzono klimat ogrodu barokowego, łącząc go z parkiem krajobrazowym. Posadzono tu 280 gatunków roślin. Wkomponowano specjalne przyrządy dydaktyczne. Park został otwarty 3 września 2012 r. Można go „zwiedzać” w wyznaczonych godzinach (informacja poniżej).

Dla poszukujących mniej znanych atrakcji godne polecenia jest obejrzenie dwóch kolejnych obiektów:
– renesansowy kościoł pw. św. Mikołaja, zbudowany w latach 1574-1835 był kościołem parafialnym, od 1939 roku jest nieużytkowany i popada powoli w ruinę; obok kościoła znajduje się niewielki cmentarz, na którym w latach 70. XX wieku wydzielono kwaterę dla zmarłych pensjonariuszy zakładu opiekuńczo-leczniczego
– zakład psychiatryczny przy ul. Kolejowej – są to budynki tzw. nowego zakładu psychiatrycznego, zbudowanego w latach 60. XIX w; w latach 1952-1993 mieścił się w nim Młodzieżowy Zakład Wychowawczy, a od czasu jego zamknięcia systematycznie popada w ruinę

Informacje Praktyczne:

– dojazd: Owińska położone są przy drodze wojewódzkiej nr 196 z Poznania do Wągrowca

– pałac jest niedostępny do zwiedzania, możliwy spacer po parku otaczającym pałac

– Park Orientacji Przestrzennej i Ogród Zabaw dla niewidomych można zwiedzać w ściśle określonym czasie: pn-pt w godz. 9.00-11.00, sobota w godz 10.00-14.00, w niedziele i święta Park jest nieczynny, wstęp bezpłatny

8 marca 2014r.